HISTORIA 2

REGESZTA

Schedius Lajos János (1768 – 1847) a pesti egyetem későbbi esztétika professzora 1788 és 1792 között volt a göttingeni Georgia Augusta diákja. Itt írta Christian Gottlob Heyne témavezetésével 1790-ben az  alább közölt, „Az ókori keresztények szentségtanáról és annak titoktartási fegyelméről” szóló értekezését, mellyel brit királyi jutalomdíjat nyert. A keresztény szentségek eredetére, rendeltetésére, mibenlétére és hagyományára vonatkozó kérdésfeltevéseket az ókori szerzők és a kortárs teológiai viták alapos ismeretében tárja fel. Külön kitért arra a problémára, hogyan hatottak az ókori pogány misztériumvallások (különösen az eleuziszi misztériumok) a szentségekkel kapcsolatos beavatási és titoktartási gyakorlatra. Következtetése szerint ez a hatás hosszabb távon csökkentette a szentségek tekintélyét, vallás és erkölcs koherenciáját. Az értekezés eredeti formájában lábjegyzeteket tartalmaz, ezek a szövegközlésben az eredeti szövegbeli helyükre beszúrva, szögletes zárójellel keretezve, kisebb betűmérettel elkülönítve jelennek meg.

CΟΜΜΕΝΤΑΤΙΟ DE SACRIS OPERTIS VETERVM CHRISTIANORVM SIVE DE DISCIPLINA, QVAM VOCANT, ARCANI.

A VENERAB. ORDINE THEOLOGORVM IN CERTAMINE LITERARIO CIVIVM *ACADEMIAE GEORGIAE AVGVSTAE* DIE IV. JUNII MDCCXC PRAEMIO A M. *BRITANNIAE* *REGE AVG*. CONSTITVTO ORNATA. QVAM CONSCRIPSIT JOANNES LVDOVICVS SCHEDIVS JAVRINO – HVNGARVS

Νικήσας – καλον άεθλον – φέρει, χαίρων το τοκεύσιν κύδος υπάζει.

HESIOD, Θεογ. 438 sq.

GOTTINGAE TYPIS JO. CHRIST. DIETERIS

Quaestio a Venerab. Ordine Theologorum proposita haec est:

Disciplina, quam vocant, arcani, quae a secundo ad quartum fere saeculum in coetibus christianis adbibita esse refertur, quid sibi voluit? intra quos limites constitit? ex quibus fontibus fluxit? quid damni aut lucri cognitio christiana tum illorum, tum sequentium temporum ex illa cepit?

Ex argumento hoc rite et ad leges artis historicae exposito atque discusso, permultum sane lucis historiam familiae christianae primorum saeculorum foenerari posse, nemo non videt. Inde enim satis cognoscere licet conditionem internam coetuum christianorum, quantum quidem modum spectat, quo in docendo atque in cultu diuino peragendo vsi erant, vt et rationem ac viam, quam inierant ad eludendas partim Ethnicorum insidias, partim ad animos eorum sibi deuinciendos. Neque igitur defuere Viri eruditissimi, qui de disciplina arcani adcuratius et ex proposito agerent. Fecerunt id inprimis CASAUBONUS exercitatione XVI. in annal. Baronii; MEIERUS in tractatu de recond. veteris ecclesiae theologia; ALBA SPINAEUS in Obss. de veteribus ecclesiae ritibus, et alii. Maxime tamen hac de re in vtramque partem disputatum est a WILH. ERNEST. TENTZELIO, Prof. Theolog. Wittebergae, et EMAN. SCHELSTRATEN, bibliothecae Vaticanae praefecto [Occasionem huic liti dederunt asserta quaedam SCHELSTRATII de disciplina arcani, in libro: Concilium Antiochenum restitutum: quibus opposuit TENTZELIUS disputationem de disc. art. Wittebergae 1083. SCHELSTRATIUS se defendere conabatur in diss. apologetica contra Tentzelium, Rom. 1685; finiuerunt tandem litem TENTZELII animaduersiones ad diss. apolog. Schelstratii.];  quae quidem lis multum ad illustrandum omne hoc argumentum contulit. In diversas tamen hi viri sententias de origine et ambitu disciplinae arcani abierunt: quas quidem, si rem subtiliter et caute tractes, facile inter se componi posse existimem. Quod vt etiam re ipsa ostenderem, periculum feci elaborandae huius de sacris opertis Christianorum commentationis.

Omnis vero de disciplina arcani disputatio, per argumenti ipsius naturam, in tres dispescitur Sectiones, quarum

I. complecti debet historiam huius disciplinae, seu origines eius. Hic temporum notis insistendo, ostendere conabor, quinam euentus, quae conuersiones in republica christiana disciplinae huic introducendae ansam praebuerint; quomodo a tenuibus initiis progressa, ita efformata fuerit, qualem saeculis IV. et V. eam in coetibus christianis deprehendimus.

II. Inde mihi enascetur occasio, hanc efformatam iam et perfectam disciplinam arcani, indolemque eius, quantum fieri potest, adcurate describendi, et limites, quibus continebatur, constituendi; denique etiam,

III. quid progressu temporum inde lucri damınique ceperit cognitio christiana, exponendi.

SECTIO I. ORIGO DISCIPLINAE ARCANI.

CAPVT I. Ex quibus fontibus fluxit?

§ 1. In omni de ritibus antiquis tractatione, primum sibi locum vindicare videtur adcurata, historiarumque fide suffulta expositio tum eorum, quae ritibus illis introducendis occasionem dederunt, tum vero, quae ad eos vel pedetentim magis efformandos, vet prorsus immiu, tandos quidpiam contulerunt. Eandem in hac commentatione ratio nem inire, tanto minus ambigere possum, quanto magis mihi persuasum habeo, multum sane inde lucis toti rei affusum iri, et bene multas ita difficultates, quibus hoc argumentum alias premitur, nullo fere negotio solui posse. Si quis enim non satis caute subtiliterque discernat tempora, quibus primorum huius disciplinae initiorum vestigia apud scriptores christianos deprehendimus, et illa, quibus eam in omnibus Christianorum coetibus floruisse e certissimis testimoniis colligere licet: in plurimis certe vehementer sibi scriptores illos contradixisse, nec quidpiam hac de re certo definiri posse, queratur, necesse est.

Hos vt cautius deuitem scopulos, consultissimum fore arbitror, nunc deinceps exponere, quomodo haec disciplina arcani inter veteres Christianos sensim ortum ceperit, et quaenam eius introducendae, stabiliendaeque fuerint caussae.

§ 2. Ea fuit Christianorum, a *Neronis* inde temporibus vsque ad si nem fere saeculi tertii, conditio, vt metu periculorum et persecutionum, a quibus nunquam satis tuti securique degebant, in latebras et abdita loca se recipere debuerint, si cultui diuino ex praeceptis religionis suae vacare volebant. Verum quidem est, nec adeo frequentes has fuisse persecutiones, neque semper ad vniuersos Christi asseclas pertigisse, vt vulgo creditur. Enimuero quum sub poena capitis sancitum esset, ne quis doceret, aut profiteretur nouam religionem Christi  Vid. *JUSTINUS MART*. in apolog. II. p. 55. ( ed. │Colon│. 1686.) *TERTULL*. apolog. c. 4: - *ATHENAG*. πρεσβεια περι χριστιαν. p. 3. (ed. Colon. 1686).], satis ampla certe inde nascebatur occasio plebi, iudicibus, et quibuscunique aliis, pro lubitu in Christianos saeuiendi, ita, vt his nullum fere praesidium, nullaque esset securitas, et perpetua vitae pericula extimescenda haberent. Quod sane etsi multorum potius zelum pro religione sua mortis supplicia subeundi nimium quantum inflammaret: apud maximam tamen partem Christianorum non potuit non hunc habere effectum, vt in omnibus cautius versarentur, res suas, inprimis sacras, vbicunque possent ab Ethnicorum conspectu remouerent et occultarent, atque adeo conuenticula sua, clam, noctu, in cryptis, speluncis aliisque locis abditis instituerent. Calumnias vero, quibus aduersarii christianam doctrinam, omnesque eius sectatores proscindebant, retundere et iniurias a se auertere volentes, cum alio modo non possent, apologiis contra Ethnicos conscriptis id facere studebant. Vt itaque ostenderent, criminationes aduersariorum nullo niti fundamento, praecipua non modo religionis suae dogmata, sed et sacrorum suorum rationem modumque publice, aperte et line haesitatione exposuerunt, nec quidquam facile reticere ausi sunt, ne, si quae praetermitterent, maligne et dissimulanter agere, seu, vt JUSTINI verbis ( Apolog. II. p. 93. D.) vtar, πονηρευειν τι εν τη εξηγησει viderentur. [Procul dubio paucissimi horum, qui apologias contexuere, publice harum auctores se profitebantur. Fecit id quidem JUSTIN.MART. et QUADRATUS (cf. Euseb. hist. IV, 3. ), sed certe nec Tertull., nec Athenagoras, nec alii, qui in hunc censum referendi sunt. Et hinc extricanda videtur quaestio, quam SEMLERUS de Apologia Athenagorae mouit ( in der histor. Einleit. II. p.71. ), cur scil. eius nulla apud Eusebium aut Hieronymum occurrat mentio. Nosse enim poterant Euseb. Hieronymusque hanc, quam Athenagorae dicimus apologiam nec tamen compertum habere, quis illius reuera auctor sit.]

§ 3. Doctrinam itaque suam euulgare sibi nequaquam religioni duxerunt; verim ad sacra sua conuenticula vel spectanda, profecto, nisi iam Christianum, i. e. sacro fonte ablutum, admiserunt neminem.

Id quidem patet

a) ex eo, quod Ethnici perpetuo Christianis obiecerint, eos in clancularios coire coetus, quibus illi odiosum factionis et profanae coniurationis nomen maculamque inurere studebant. cfr. TERTULL. apol. adv. gent. c. 39. – Latebrosa et lucifuga natio in publico muta, in angulis garrula dicebantur Christiani. MINUT. FELIX in Octav. c. VIII. EX PLINIO (lib. X. epla 97.) etiam notum est, horis nocturnis et antelucanis Christianos conuenire solitos fuisse. Idem quoque iis ex probrat CELSUS, quod occulta ratione conueniant, illudque abscondere nitantur, quod colant; subiungit tamen: „non sine causa id faciunt, sed vt poenam sibi intentatam capitalem deuitent." conf. ORIGENES adv. CELSUM lib. I. princ. Porro, eo redarguit Ethnicos TERTULLIANUS apol. c. 45, quod, cum familiam Christianorum, philosophicam esse sectam plerumque putent, non tamen eandem iis libertatem et immunitatem disciplinae, quam philosophorum familiis plerisque concedant. Et adv. Nationes I, 7. vehementer conqueritur de vi Christianis saepe illata: „quod sciam, et conuersatio nostra notior facta est, scitis et dies conuentuum nostrorum: itaque et obsidemur, et opprimimur, et in ipsis arcanis congregationibus detinemur.”

b) Et certe ipsa prudentia iam id suadere potuit, vt, quantum fieri poterat, caute et clam res suas agerent Christiani, seque ita periculis subducerent, quae omnibus illis imminebant, de quibus satis certa aderat suspicio, eos Christo nomen dedisse.

c) Ex JUSTINO MARTYRE tandem, qui aperte et plane omnia Christianorum instituta, sacrorumque modum exponit, apparet, in celebratione Eucharistiae ne Catechumenos quidem (quos dicebant), ne dum Ethnicos, sed nonnisi sic dictos fideles, i. e. baptismi ritu in familiam Christi receptos, adesse potuisse. Ait enim Apolog. II. p. 97. oι διακονοι διδοασιν εκαστω των παρόντων – quiuis, qui praesens aderat, de vino et pane consecrato participauit. Omnes adeoque praesentes baptizatos iam esse oportebat, cum inferius paulo dicat: ησ (scil. ευχαριστιας ) ουδενι αλλα μεταχειν εξον εστιν, η τω πιστευοντι, και λουσαμενω το υπερ αφεσεως αμαρτιων και εις αναγεννησιν λουτρον. – Porro (p.98) narrat, quid in conuentibus illis, ad quos Christiani quouis die solis coire solebant, agatur, huncque seruatum fuisse morem, ait: primum Sacra Scriptura praelegitur, tum a praeside (ο προεστως) cohortatio sit ad populum, tandem omnes, κοινη παντης, surgunt ad preces fundendas, quibus peractis panis distribuitur et vinum cum aqua, και η διδοασις και η μεταληψις απο των ευχαριστηθεντων γινεται εκας ω scil. των παροντων, opponitur quippe και τοις ου παρουσι πεμπεται. Omnes itaque illi, qui his sacris interfuerant, Christiani seu fideles tantum erant, cum κοινη παντες, et έκαστοι των παροντων sacra coena fruiti sint, neque vlla dimissionis alicuius Catechumenorum aut non initiatorum fiat mentio.

d) Si Christiani sacra sua non occulte, sed palam celebrassent, qui fieri potuisset, vt calumniae Ethnicorum de thyesteis epulis, de incesto concubitu, aliisque vitiorum generibus, quibus se polluere dicebantur Christiani in coetibus suis, tamdiu obtinerent, et tantam apud omnes fidem inuenirent? Nonne vno veluti ictu omnes hae cauillationes reprimi potuissent, prouocando ad ipsam Ethnicorum experientiam, quibus his coetibus interesse atque omnia, quae ibi agerentur, propriis oculis cernere liceret, qui tamen nil tale vnquam inuenissent? At apud neminem Apologetarum, quamuis fuse satis et ex instiruto his criminationibus obuiam ire nitantur, hoc argumentum adductum reperio. Quin imo graues sunt et perpetuae querelae Tertulliani, Christianos quotidie obsideri, prodi, in ipsisque suis congregationibus vi opprimi. – Sed ATHENAGORAS fortassis videri posset, hoc, quod nunc innuimus, argumento vti, cum in πρεσβεια περι χριστιαν. p. 38. Β. ita ait: και του και δουλοι εισιν ημιν, ους ουκ εστι λαθειν αλλα και τουτων ουδεις καθ' ημων τα τηλικαύτα ουδε κατεψευσατο. Verum ους ουκ εστι λαθειν ita intelligendum existimo: seruos omnia videre, quaecunque a dominis domi suae agantur, atque adeo, si vn quam infans vel trucidatus, vel subreptus fuisset, vel si frusta Eucharistiae, quae domi asseruare solebant Christiani, carnis humanae speciem prae se ferrent, nonne id seruis etiam innotuisset? Minime ergo id innuunt verba Athenagorae, seruis ethnicis reuera ad sacra Christianorum aditum semper pațuisse.

Ex omnibus his manifestum sit, conuentus sacros a Christianis primorum saeculorum clam et operte celebratos, nec quemquam Judaeum, Ethnicum, aut Catechumenum ad eos admissum esse, nulla quidem alia de causa, quam metu persecutionum et periculorum, quibus omnes Christi asseclae ex legibus publicis obnoxii erant. Enim vero aeque certo constat, religionis christianae dogmata et praecepta a sectatoribus eius, nullatenus clam habita, imo potius libere vbique prolata et publice scriptis proposita esse. Videmus id ex apologiis illorum temporum, et libris aduersus gentiles a Justino M., Athenagora, Tatiano, Tertulliano, Minutio Felice aliisque, concinnatis, qui aetatem quoque nostram attigerunt. Videmus id quadamtenus etiam ex Plinii epist. (ad Traianum L. X, 97), qui ex Christianis, in quos iussu Traiani inquisiuerat, quaecunque docerent et sentirent cognouit, nihil vero nisi prauam et immodicam superstitionem esse iudicabat.

§ 4.

Quum vero, vt supra (§ 3. n.c) adferuimus, neque Catechumenis seu nouitionis aditus pateret ad conciones Christianorum, in quibus, quae sibi scitu necessaria erant, edoceri potuissent, quaestio hic oritur de modo, quo illi, qui Christo nomen dare constituerant, primis his saeculis instituti sint? Et hic quidem in promtu est responsio. Ad exitum scil. fere primi saeculi nulla institutione diuturna Catechumenorum opus erat. Dummodo quis historicam, quam vocant, fidem habebat, i.e. Jesum verum Messiam et a se colendum este credebat, omnino dignus iudicabatur, qui sacro fonte sine mora ablui, et in numerum cultorum Christi recipi possit. At mox, sub initium circiter saeculi II, magis consultum, quin necessarium, censebatur, vt ii, qui ad religionem christianam accedere cuperent, maiori cura et diligentia edocerentur atque efformarentur. Iam nunc id poscebatur ab illis, qui per baptismum familiae Christi adscribi vellent, vt ειθωσι και πιςευωσιν αληθη τα υπο των χριστιανων διδασκομενα και λεγομενα ειναι, και βιουν ουτως δυνασθαι υπιχνωνται. Justin. M. Apolog. II. p. 93. E. Doctrinis itaque religionis, cui iamiam nomen daturi erant, imbuebantur; at id neutiquam in ipsis coetibus fidelium, sed aliis in locis et alio tempore fiebat. – Hoc munus vero Catechumenos instituendi, primum episcopis necessario deferebatur, quippe qui praecipue docto res ecclesiarum constituti erant. Mox plerumque diaconi, qui inde Catechetae audiebant, hanc susceperunt prouinciam, vt et diaconissae apud Catechumenas ex Concilii sic dicti Carthag. IVti, canone 12. [Probe equidem noui, a summis historiarum scrutatoribus Concilii huius canones, nonnisi excerpta ex aliis orientis occidentisque Synodorum constitutis iudicari. vid. ill. SPITTLER Gesch. des canon. Rechts, S. 115. At tamen cum et hi haudquaquam fictos, sed excerptos tantum ex aliis esse fateantur hos canones, non omnem horum auctoritatem et fidem testimonii in historia rituum antiquorum vapulare existimarim.] │: Denique etiam proprium in quibusdam ecclesiis fuit munus doctoris cuiusdam, cuius curae Catechumeni crediti erant. Eiusmodi institutum Alexandriae floruit, vbi Pantaenus, Clemens Alex., Origenes et alii doctores celebritatem consecuti sunt. :│ De aliis exemplis vid. ALBASPINAEUS in notis ad Conc. Caesaraugust. Can. VII.

§ 5.

Haec sacrorum omnium, praesertim coram Ethnicis, occultatio, ad CONSTANTINI M. vsque tempora apud plerosque coetus christianos obtinuit; praeterquam quod sub finem, vt videtur, saeculi secundi mutatio quaedam heic accesserat. Scilicet ex pluribus vestigiis, quae iam apud scriptores christianos siue Patres huius aeui deprehendimus, colligere licet, ad spectandam et audiendam primam partem sacrorum, qua preces fundebantur, Psalmi decantabantur, et praelectio S. Scripturae fiebat, Catechumenos iam admissos esse; vnde nomen Audientium, quo iam Tertullianus eos compellat, fortiti erant. Non tameit quibusvis horum nouitiolorum hanc fuisse facultatem, sed illis duntaxat, qui exploratae fidei, probique, necdum tamen ad baptismum recipiendum idonei existimabantur, rei ipsius ratio docet. Illis namque et iam temporibus periculum aderat, ne Catechumenorum seu audientium nomen praetextumque mentientes Ethnici se ingererent in coetus sacros Christianorum, illos proderent, et loca, quibus congregari solebant, indicarent persecutoribus. [Propterea circumspecte agendum, et caute explorandos esse docet Clem. Alex. eos, qui ad Christi sacra transire vellent, ne impuro turpique sine accedentes, admittantur aut recipiantur. Ita enim ait Stromat. lib. I. p. 272. B. ( ed. Colon. 1686.) κατα ταυτα δε και τους των Θειων μεταλαμβανον τας λογων, παραφυλακτεον, ει μη περιεργιας ένεκεν ιστορησαντες, ωσπερ των πολεων τα οικοδομήματα, εις τοδε αφικνουνται ει μη μεταληψεως χαριν των κοσμικων προστασιν, κοινωνικους των επιτηδειων μαθοντες τους καθυσιομενες τω Χριστω’ αλλ’ οι μεν υποκριται, και δη καθωσαν.] Id plane est, quod Tertullianus haereticis exprobrat, conuersationem eorum futilem esse, sine auctoritate et disciplina – cum omnibus enim promiscue eis commercium esse, sive ut ipse exprimit, eos passim cum omnibus pacem miscere, Catechumenos et Ethnicos pariter ad sacra sua admittere. Nil enim est, pergit, quod sibi vereantur ab Ethnicis, quum sibi eadem studia cum illis esse norint, veritatis scilicet expugnationem. [TERTULL. praescr. adv. haer. c. 41. „quis Catechumenus, quis fidelis, incertum est (apud haereticos); pariter audiunt, pariter orant. Etiam Ethnici si superuenerint sanstum canibus et porcis margaritas, licet non veras, iactabunt. – Pacem quoque cum omnibus miscent. Nil enim interest illis, licet diuersa tractantibus: dum ad vnius veritatis expugnationem conspirent.”] Ex alia vero parte rursus vehementer inuehitur in Valentinianos [Lib. adv. Valentinianos, c. I.] eo, quod nil magis curent, quam occultare doctrinam suam”; quod „instar Eleusiniorum, opinionem suspendio cognitionis aedificare, dogmatibus suis silentio auctoritatem conciliare sustineant, et ne discipulis propriis quidem ea ante committant, quam suos fecerint; quod denique orthodoxos Christianos simplicium nomine compellare soleant, quia haec ratio occultandi dogmata et praecepta religionis suae neutiquam apud hos deprehenditur.”

Vnde certe nec mirum esse potest, cur ne Tertulliani quidem tempore calumniae Ethnicorum de nefandis Christianorum epulis etc. cellauerint, quum clancularias apud hos conciones, ad quas Gentilibus omnis praeclusus erat aditus, semper adhuc obtinuisse videamus. Noua quadam ratione criminationibus his obuiam ire tentat SEPTIMIUS apol. adv. gentes c. 4, vbi se ad ea responsurum pollicetur, „quae in occulto admittere dicuntur Christiani,” vel vt cap. 6. ait, „ad illam occultorum facinorum infamiam.” Occulte itaque haec perpetrari dicebantur a Christianis, et clam haberi vt mysteria fere Graecorum Romanorumque. Iam inde argutatur noster contra Ethnicos: si clandestina ratione instar mysteriorum haec a nobis fieri credatis, nemo ea noscat praeter nos, qui initiati sumus, necesse est. Nostrum vero nemo certe ea diuulgabit, „cum vel ex forma omnibus mysteriis silentii fides debeatur et nos talia eo magis reticebimus, quae prodita humanam etiam animaduersionem prouocarent, dum diuina seruatur.” Si ergo non ipsi proditores nostri suntus, extraneis vero eorum, quae occulte apud nos fiunt, nulla notitia esse potest, sequitur, crimina, quae nobis obiiciuntur, nonnisi figmenta et commenta vestra esse turpissima; vosque propria vestra vineta caedere, si statuatis nos haec clam omnia patrare, quae turpiter nobis adfingitis. Eadem est ratio, idemque sensus loci alterius, lib. ad Nationes I, 7.

Huc quoque facere mihi videtur locus Tertullianeus lib. II. ad vxorem c. 5. Dissuadere studet ibi Tertullianus vxori, ne post fata sua, ad nuptias secundas, inprimis cum Gentili, animum aduertat. Eas enim magno cum periculo coniunctas esse omni ex parte, ita docet. Uxori christianae multa vel ex more inter Christianos recepto, vel ex institutis religionis suae obseruanda sunt, v. g. stationem facere, fratres inuisere, nocturnis conuocationibus Christianorum interesse, cruce signari, panem eucharisticum domi adseruatum ante quemvis cibum gustare etc. Iam gentilis maritus vel probe nouit, quid haec sibi velint, vel ignorat. Si norit et sustineat, malum sane est et delictum, (vt ait Tertull.) quod sub conscientia eius sit mulier, quod beneficium eius sit, si quid operatur vxor. Nam si forte ab illa laedatur, eam ad arbitrum speculatorem defert vt Christianam, et suppliciis seu poenis in Christianos sancitis tradit. Quodsi vero maritus ignoret, quid hoc sit, quod vxorem semper occulte agere videt, omnia in malam interpretabitur partem, suspecta ei videbuntur, mulieremque magiae operam dare existimabit. – Adparet ex hoc quoque loco, quanto studio actiones suas, quibus se Christianos esse prodere potuissent, cela verint, et qua de causa id praecipue facere consultum putarint veteres Christi cultores.

§ 6.

Saeculo iam tertio communiter apud omnes fere coetus nomini christiano addictos hunc morem receptum animaduertimus, Catechumenos (nullatenus vero Ethnicos) ad partem quandam sacrorum suo rum admittendi. Consentientem hic quadamtenus habeo ALBASPINAEUM [AUBESPINE de l'eucharistie I, 5. „aux deux ou trois premièrs siècles, apres quelques prières, et quelques psaumes, on faisoit la messe des Catechumenes."] et Purpuratum aulae romanae BONAM [Card. Bona rer. liturg. I, 15. num. 1. „Missa Catechumenorum, duobus vel tribus primis saeculis ecclesiae, aliquot precibus et psalmis constabat, quibus absolutis voce diaconi dimittebantur Catechumeni et, alii, (poenitentes et energumenos intelligit) qui missae fidelium adesse non poterant.”]. At id argumentis quoque ex ipsis scriptoribus illius aeui petitis, firmari potest. In epist. canonica Gregorii Thaumaturgi, canon XI. de poenitentibus agit, in eo gradu poenitentiae constitutis, qui υποπτωσις dicitur, quibus post praelectionem S. Scripturae, cohortationem episcopi et preces fusas, cum Catechumenis egrediendum erat εκ του ευκτηριου. [Canon hic, etsi non ab ipso Gregorio profectum asserere velim, antiqua tamen illius aetatis instituta exprimere videtur, iudicio quoque illustr. SCHRÖKHII, christl. Kirchengesch. IV. Th. p. 367.] Hoc loco nonnisi de Catechumenis, (praeter poenitentes) ad cultum diuinum admissis et finita certa eius parte egredientibus, sermo est; nullam vero Gentilium mentionem fieri quisque videt. Porro ex Conc. Valentini can. I, et ex Conc. Nicaeni can. XIV, et aliis, clarum est, iam diu ante haec concilia celebrata, Missam, quae dicitur, Catechumenorum moris fuisse in ecclesiis Hispaniae et Orientis.

Enimuero quid hic testimonia amplius cumulem, vbi omnes vltro mecum consentientes habeo? – Id vnicum obseruare liceat, hunc saeculo iam secundo ortum morem, quo Catechumenis siue audientibus cultui diuino ex parte tantum adesse fas erat, primum fuisse ceu fundamentum, cui disciplina sic dicta arcani subsequentium saeculorum superstructa est. Et hactenus quidem, (quod verum videtur, dicendum est) disciplinae arcani origines ad secundum iam saeculum referri certe possunt. Quodsi tamen recte et subtiliter rem distinguere velimus, haec, quae metu periculorum et persecutionum apud Christianos I, II et IIItii saeculorum in vsu fuit occultatio sacrorum, neutiquam ad efformatam illam et perfectam mysteriorum rationem, quae IV et V. saeculis obtinuit, et quam infra vberius describemus, pertinere censenda est. Ita enim aliquis, eodem fere iure adfirmare posset, disciplinam arcani iam ab apostolorum inde aetate vsitatam fuisse, quum iam ab illorum inde temporibus talis occultatio sacrorum omnino obtinuerit. [Id quod etiam suo quasi iure facere non neglexerunt SCHELSTRATIUS in conc. Antioch. restitut. ad can. II. cap. VIII.  – in diss. apologetica contra Tentzelium de disc. arc. cap. IV.  – vt et alii ecclesiae Romanae scriptores; ex nostratibus vero CHRIST. MATTH. PFAFFIUS diss. post. de praeiud. Theolog. § XIII sq. in primitiis Tubingens. – Cui quidem ita suffragatur cel. MOSHEIM instit. hist. eccl. p. 54. vt concedat: „illos qui ad Christum adducendi erant saeculo primo, non statim ad ardua religionis mysteria, quae modum ingenii humani superant, admissos esse, sed ea primum dogmata tantum percepisse, a quibus ipsa non abhorret ratio, dum sublimiora et difficiliora nondum ferre possent: illos vero, qui iam inter credentes cooptati erant, non eadem omnes ratione institutos, verum alium alio plura aut pauciora capere et memoriae mandare iussum esse.” Si quis hoc sensu disciplinam arcani intelligi velit, eamque saeculo primo iam vsu venisse contendat, refragantem, credo, habebit neminem.] Et hac forte ratione inter se vniri posse videntur diuersae virorum eruditorum sententiae, de tempore, quo disciplina arcani apud Christianos inualuerit, quorum quidem alii [Vt MEIERUS in tractatu de recondita veteris ecclesiae Theologia; TENTZELIUS in diss. de disciplina arcani, Wittebergae 1683 habita – et in animadverss. ad diss. apologeticam Schelstratii; aliique Viri omnino venerandi.] initia huius disciplinae secundo quaerunt saeculo, quum DALLAEUS [DALLAEUS de scriptis Ignatii, lib. I. c. 22. p. 142. – de cultibus Latinorum religiosis, lib. VIII. c. 23. p. 1113. — de cultus religiosi obiecto adv. Latinorum traditionem, p. 322.] quarto demum eam coepisse arbitretur.

§ 7.

Sed ut, vnde digressa est paullum oratio, reuertar, dicendum est, quomodo, et quibus de caussis haec secretorum apud Christianos disciplina sensim stabilita, et vbique introducta sit.

CONSTANTINO MAGNO omni modo rem Christianorum fouente, ob multitudinem eorum, qui ad doctrinam Christi vno veluti impetu accesserant, omnis disciplina, quae antea Catechumenis obseruanda praescribebatur, et omnis fere eorum institutio negligi coepit. Quam primum enim aliquis se christianam religionem amplecti velle profitebatur, breuissimo temporis spatio edoctus, mox baptismo tinctus, sacrae coenae particeps reddebatur. Conqueritur de eo Conc. Nicae. num canone 2. [Conc. Nicaen. can. 2. „quoniam multa vel necessitate taliter cogentibus ho minibus facta sunt praeter canonem ecclesiasticum, ita vt homines e gentili vita nuper accedentes ad fidem, et exiguo tempore eruditi statim ad spirituale ducantur, et simulatque baptizati fuerint ad episcopatum promoueantur: recte habere visum est, ut nil deinceps tale fiat. Nam et tempore opus est Catechumeno et post baptismum prolatione maiori.”], idque ex necessitate, et per temporum rationes factum testatur, quare serio medelam huic rei adferre volens, obseruationem moris antiquitus iam stabiliti, iniungit. Prior itaque rursus consuetudo, Catechumenos per definitum quoddam tempus instituendi et a baptismo sacraque synaxi arcendi, solemni modo restituebatur. Verum id ipsum eo magis viam muniuisse videtur, ad mysteriorum disciplinam ex sacris Gentilium ad coetus christianos traducendam.

Scilicet 1) christiana religione, iam hac aetate primas partes seu imperium potius tenente, plurima Gentilium instituta religiosa corruere coeperunt. Praesertim vero solemnia illa et in omni orbe Graeco, Romanoque adeo decantata mysteria pedetentim cessare debuerunt. [Durarunt quidem ea diu satis post Constantini etiam tempora, aegerrime que augustissimum hoc maiorum institutum sibi eripi passi sunt pagani; sed in obscuro semper delituerunt. VALENTINIANUS sec. IV. iis finem facere decreuit, dissuadente tamen id PRAETEXTATO (qui ei a consiliis erat); αβιωτον enim futuram esse omnem Ethnicorum vitam, aiebat, si τα συνεχοντα το ανθρωπειον γενος μυστηρια, destruerentur. ZOSIMUS hist. IV. p.735. Collect. Sylburgi scriptor. graec. min.]

2) Quum vero multi antea mysteriis his initiati ad Christianorum transirent familiam, ac postea quoque propensum erga ea animum non pollent non retinere: mirum sane non est, eos baptismi, sacraeque synaxeos celebrationem, a qua iam inde a secundo saeculo omnes extranei arceri solebant, mysteriorum loco habere, Catechumenorum conditionem tanquam praeparationem ad illa considerare coepisse, omniaque iam in mente sua ad formam sacrorum arcanorum in prisca Gentilium religione vsitatorum, effingere tentasse.

3) Accessit huc, genium illius aeui iam ita fuisse comparatum, ut magis externis, quae in sensus cadunt, moueretur, eaque etiam in rebus religionem spectantibus vehementer appeteret, quae augustam quandam maiestatem, magnificentiam auctoritatemque conciliare possent. Proinde mox omnibus id perplacuisse facile quiuis existimabit; inprimis cum antistites ecclesiarum hac ratione Gentilibus transitum ad sacra christiana faciliorem reddere, seque quodammodo iis assimilare et ita eos lucri facere omnino consultum duxerint. “Pertinaci Paganismo, vt Beda ait, mutatione subuentum est, quum rei in totum sublatio potius irritasset.” Et ita sensim inoleuit mos hic religionum occultarum, quo, cum tam augustam, celebratamque olim sacrorum apud Gentiles constituerit partem, nec Christianismus, quippe qui nunc in iura Gentilium succedere videbatur, carere voluit. Nunc itaque reuera, quantum fieri potuit, sacris christianis forma induebatur initiorum siue mysteriorum. Iam sacra coena cum omnibus, qui ad eam pertinebant, ritibus, ad mysteria magna siue ad τα εποπτικα referebatur: baptismus initiationis ceremonia constituebatur: symbolum fidei tessera initiatorum, et Catechumenorum competentium status, paruorum mysteriorum instar, praeparatio ad τα εποπτικα putabatur, alia que obseruari coeperant, infra vberius euoluenda.

§ 8.

Fuisse igitur hanc reticentiae disciplinam ex Graecorum religionibus transsumtam, comparatione instituta, rituum christianorum huius aetatis, cum illis sacris et religionibus, quiuis ipse iudicabit. Maior est similitudo vtrorumque sacrorum, quam vt casu idem cum Ethnicis fecisse et fieri voluisse Christianos credamus, aut etiam consilio, absque imitatione. Accommodarunt se potius Gentilibus variis modis, vbi fieri potuit; vt illos lucrifacerent. Pleraque etenim nomina, ritus et instituta in opertis Gentilium religionibus obuia, in vsum sacrorum Christianorum translata, res arguit. Et cum in illis Eleusinia eminerent, veluti quibus vniuersa Graecia, imo toto orbe fere nil sanctius vnquam aut celebratius habitum fuit (πασων τιμιωτατη τελετη dicit Aristot. 2. rhet. c. 24. § 7), et ad quorum rationem omnia caetera Romanorum, Persarum etc. mysteria transformata nouimus [Cf. MEINERS vermischte Schriften III. Th. p. 327 sq.], pleraeque occultorum sacrorum veteris ecclesiae partes inde sumtae, et piae interpretationis ope, christianae religioni accommodatae sunt. [Sententiam hanc, disciplinam arcani e mysteriis Ethnicorum profectam esse, tuentur etiam Vir summe vener. GODOF. LESS in libro: über die Religion, ihre Gesch., Wahl u. Bestät. I. Th. S. 89. – VAN DALE diss. de gymnasiarchis. TENTZELIUS animadv. ad diss. apolog. Schelstr. p. 213. rel.]

Haec omnia tamen ex ipso Christi praecepto recte fieri autumabant etiam Christiani IVti et sequentium saeculorum. Aeque enim ac Patres priorum aetatum, morem occulte et remotis omnibus Ethnicis cultum suum diuinum peragendi, instituto Seruatoris omnino conuenire aiebant, dicentis: Nolite margaritas vestras proiicere porcis caet. ita quoque omnem mysteriorum rationem hoc dicto comprobari et inde firmamentum suum accipere, contendebant doctores ecclesiarum huius aeui. [Cf. CHRYSOST. Hom. VII. in I Cor. – HIERON. comment. in Matth. VII. ATHANAS. apol. 2. — et innumeri alii, quos hic recensere superuacaneum foret.] Longe quidem alius est sensus huius loci apud Matth. VII, 6, ex ipso consilio sermonis Jesu et ex omni contextu eruendus. Scilicet id iniungere volebat Seruator noster, ne quis imprudenter atque minus caute malam aliorum agendi rationem improbet et coarguat, ne indignis pertinacisque animi hominibus, de quibus iam conclamatum est, (canum et porcorum imagine eos describit) prudentiae morumque regulas (margaritae et το αγιον) commendans oleum operamque perdat, neue incaute acriterque eos reprehendendo summum eorum incurrat odium, ruatque praeceps in pericula. Enimuero haec enunciatio: nolite margaritas vestras proiicere etc. proverbialis est dictio, quae pro diuerso, quo adhibetur connexu, diuersum induere et fundere potest sensum, nudeque extra connexum posita, variam patitur adplicationem. Sufficit, Christianos hoc effato vsos esse, ad nouam sacrorum suorum rationem auctoritate sacrarum literarum firmandam.

Iure tamen mireris, Patres ipsos nunquam fateri ausos fuisse, hanc arcani disciplinam ad imitationem initiorum ethnicorum introductam esse. Solus GREGOR. NAZ. [GREG. NAZ. Οr. 33. ει μη την εχθραν καταλυσαθαι δυνατον, εκεινογε συμ βωμεν αλληλοις, μυστικας τα μυστικα φθεγγεθαι, και αγιας τα αγια, και μη ριπτειν εις βεβηλες ακοάς τα μη ειφορα μηδου σεμνοτερες ημων αποθαινω μεν τους προσκυνοντας τοις δαιμονιοις, και των αισχρων μυθων και πραγματων θε ραπευτας, οι θαττον αν τα αίματος, η λογων εστιν ων μεταδοιεν τοις αμυητοις.] hoc quadam ratione innuere videtur. At caeteri variis longeque aliis de causis, sacra haec operta vsu venisse apud Christianos contendunt. Alii enim propter pericu.lum scandali et contemtus sacrorum, ea coram nondum iniciatis occultanda iudicarunt. [Vt Synodus Alexandr. apud ATHANAS. apol.2.  AUGUSTINUS de catechiz. rudibus. c. 9. CYRILLUS hieros. in procatech. et catech. VI. Auctor imperfecti operis in Matth. hom. 37. p. 667. A.] – Non quasi insipida et per se contemnenda diuulgare erubuissent: [Quod tamen de mysteriis Graecorum valuisse adfirmat MAXIMUS SCAEVOLA apud AUGUSTIN. de ciuit. dei IV, 27 et 31. qui hoc ex VARRONE habet.] verum quod quiuis, non recte prius edoctus, ad ea spectanda et auscultanda illico admissus, facile erroneam con cipere opinionem, ea irridere et subsannare potuisset. Sic ait CHRYSOST. hom. 23. in Matth. ουκ επειδη ασθενειαν ατεγνοεμεν των τελουμενον αλλ’ επειδη ατελεστεροι οι πολλοι προς αυτα διακεινται. - Nonnulli, inter quos BASILIUS M. [Ad Amphiloch. de Spir. S. c. 27.] eminet, hac occultatione venerationem et majestatis opinionem mysteriis conciliari autumabant, cum res vsu tritae et vndecunque parabiles contemtui expositae esse soleant, ea vero, quae abstrusa et seposita sunt, natura coniunctam habeant summam admirationem et studium. – Non pauci eo consilio arcanorum disciplinam institutam censebant, vt eorum cognoscendorum studium et desiderium in animis Catechumenorum et omnino profanorum excitaretur, atque ita doctorum institutioni faciliores praeberent aures. Haec sententia est AUGUSTINI. [Tract. 96 in Joh. et Serm. 46. de verbis Domini.] Quae quidem omnia veritate niti, nemo inficiabitur: at sufficientem et plenam causam institutae arca norum disciplinae vix in his inuenire licet. Commodis potius haec accenseri vellem, quae, ex disciplina hac iam instituta prouenire posse postmodum animaduerterunt Patres.

CAPVT II.

Quando et vbi orta est arcani disciplina? et quamdiu obtinuit in coetibus christianis?

§ 9.

Iam in prioribus hanc meam esse sententiam declaraui, Saeculo IV post Nicaeni Concilii tempora solennem arcanorum disciplinam in coetus christianos receptam fuisse. Non vero opinionis duntaxat commentum hoc esse, sed omnino historiarum, monumentorumque fide niti, mei est, vt ostendam.

Si quid in hac causa videre valeo, nulla certe pro arcanorum disciplina Ildi tertiique saeculi, apud scriptores horum temporum satis idonea et omni exceptione maiora, quantumuis quaeram, inuenire possum testimonia. Succurrit hic mihi praeterea auctoritas eruditissimi DALLAEI, qui eandem defendit sententiam. In libro nimirum de scriptis Ignatii I, 22. p. 142 ita ait: „Nullae vsquam in horum saeculorum (scil. 1ini et 2di) ac ne in tertii quidem veris certisque auctoribus, quum verba de sacramentis faciunt, huiusmodi reperiuntur aposiopeses, quod ego quidem meminerim. Hi et baptismi aquam, et lotionem et oleum, et vnctionem, et eucharistiae panem et vinum, esum et potum liberrime, quoties fert occalio, sine vllis ambagibus efferunt, neque quidquam auditoribus vel lectoribus suis de rebus diuinandum relinquunt, vt ex Justino in Apologiae locis videre licet, in quibus vtrumque sacramentum totum, apud homines non modo non initiatos sed et profanos et gentiles, Augustos scilicet et Senatores Romanos planissime exposuit. Neque Tertull. aliter baptismum in libro, qui totus huius tituli est, explicauit; nullo dissimulato aut obscuris vocibus adumbrato huius sacramenti ritu. [Aeque aperte et sine haesitatione orationem dominicam exponit Tertull. libello singulari, nec tamen verbulo quidem indigitat eam coram Catechumenis occultari solere – quod tamen Patres IVti et subsequentium saeculorum sollicite semper monent.] Sed neque vel in Irenaeo, vel Clemente Alex., Origene, aliisque Graecis, vel in Cypriano et Latinis, anno CCLX anterioribus, vllum vspiam deprehendimus illius arcani vestigium. Vnde certo ac necessario concludimus totam hanc illius arcani, quarto adulto et toto quinto saeculo solennem et notissimam disciplinam primis et apostolorum proximis saeculis non dum apud nostros fuisse cognitam: quam scil. si iam tum obtinuisset, plane est incredibile vel violaturos fuisse Justinum et Tertull., homines religiosissimos, vel caeteros eorundem temporum scriptores, qui satis multi sunt, penitus tacituros, indictamque praetermissuros fuisse.”

Pleraque loca ex TERTULLIANO, quibus arcani disciplinam eius aetate viguisse, probare solent, supra iam attuli (§ 5.); neutiquam vero ibi sermonem esse de initiis Christianorum, et quomodo ex orationis nexu atque consilio auctoris iuterpretanda censeam, ostendere fategi. Superest adhuc locus de corona militis c. 3 et 4, quem si compares cum illo Basilii M. ad Amphilochium de Spir. S. c. 27, etiamsi prorsus ignores, quo quis aetate vixerit, illico animaduertes, vter ante disciplinam arcani, an post eam introductam, scripserit. Tertullianus eadem fere cum Basilio enumerat, quae nonnisi ex traditione in ecclesia obseruari soleant, signaculum crucis, trinam mersionem in baptismo, ritus quosdam circa Eucharistiae celebrationem caet., nil tamen adiungit de occultatione, aut arcana traditione, quae haec publicari vetet, quod contra Basilius, vtpote saeculi IV. scriptor religiose, magnaque verborum copia adnotat. —

In cunctis praeterea CYPRIANI scriptis, vbi tamen fere omnium quicunque eius aetate viguerunt, rituum mentio iniicitur, nihil de hic sacrorum opertorum religione reperitur. Quod enim libro ad Demetrianum, Africae proconsulem, scribit: „nos sanctum iuberi intra conscientiam tenere, nec calcandum porcis et canibus exponere etc.” nullatenus ad disciplinam arcani referri potest, sed ad prudentiam omnino pertinet, quae ei suasit, (vt ipse postea subiicit) „verecundius et melius esse, errantis imperitiam silentio spernere, quam loquendo dementis insaniam prouocare. Nam, ita pergit Cyprianus, cum ad me saepe studio magis contradicendi, quam voto discendi venires, et clamosis vocibus personans malles tua impudenter ingerere, quam nostra patienter audire, ineptum videbatur congredi tecum, cum facilius esset et leuius turbulenti maris concitos Auctus clamoribus retundere, quam tuam rabiem tractatibus coercere etc.”

ZENONIS VERONENSIS, quem porro vt saeculi tertii scriptorem, disciplinae arcani testem adducunt, auctoritas hic nulla esse potest, cum de eo, quisnam fuerit, quoue tempore vixerit, aeque dubitetur, ac de scriptis ei attributis. Vberius in haec inquirit TENTZELIUS animadv. in Schelstr. diss. apolog. p. 156 sqq.

CLEMENS ALEXANDRINUS saepe quidem vocabulis μυστηριον, μυσταγογια, ιεροφαντης, οργια caet. de sacris Christianorum vtitur, sed quiuis videt, metaphorice haec tantum ab eo dici [CLEM. ALEX. protrept. p. 74. ιεροφαντης ο Κυριος, και τον μυςην σφραγιζεται φωταγωγον, και παρτιθει τω πατρι τον πεπιστευκοτα αιωσι τουρεμενον. Ταυ τα των εμων μυστηρίων τα βακχευματα, ει βουλει και συ μυου, και χορευσεις μετ' αγγελων etc. - Strom. IV. p. 539. ó σωτηρ ημας ατεχνως μυσταγωγει.. Strom. VII. p. 702. Dei filius εστι ο διδασκαλος ο παιδευων μυστερια μεν τον γνωσικόν.]; veluti THEMISTIUS merita patris sui de illis, qui in philosophia eius vtebantur institutione, enumerans, Hierophantam philosophiae eum adpellat, eiusque docendi rationem describit, metaphora eleganti certe desumta ex initiis Cereris Eleusinae. [Conf. THEMISTII orat. XX, 234 sq. ed. Harduin. Ill. MEINERS vermischte Schriften, III. Th. p. 274.] Alia denique loca apud Clementem, de γνωσει, sive sublimi illa et mystica sacras literas interpretandi arte, quae, instar doctrinae esotericae apud veteres philosophos, nonnisi discipulis intimae admissionis tradebatur, et cuius ille in Theologiam introducendae potissimum auctor fuit, intelligenda sunt, neque adeo ad arcani disciplinam, de qua nobis hic sermo est, referri possunt.

ORIGENES demum exemplum magistri sui Clementis Alex. sequutus, quidquid ad γνωσιν pertineret, sane magna cautione celandum, neque omnibus fidelibus promiscue tradendum putabat. Hinc lib. I. adv. Celsum, qui Christianorum doctrinam κρυσιον δογμα compellauerat, id asserit, christiana dogmata multo magis vniuerso fere orbi nota esse, quam ipsas philosophorum sententias. Largitur tamen, ειναι τινα, οίον μετα τα εξωτερικα μη εις τους πολλους φθανοντα: at hic de γνωσει eum rursus cogitasse, iam ex similitudine apparet, quam ad dictum hoc illustrandum statim subiungit. Comparat enim morem Christianorum occultandi illa, quae non omnibus innotescere fas esset, cum disciplina et docendi ratione philosophorum Ethnicorum, παρ' οις τινες μεν ησαν εξωτερικοι λογοι, ετεροι δε εσωτερικοι. – Verba ex hom. ΧΙΙΙ. in Ex dum, a Tentzelio pro disciplina arcani laudata [„Volo vos admonere religionis vestrae exemplis; nostis, qui diuinis myst riis interesse consueuistis, quomodo cum suscipitis corpus domini, cum omni cautela et veneratione seruatis.”], ad eam haud pertinere arbitror, aeque ac illa Tertulliani de cor. milit. c. 3. quorum idem est argumentum, et quae propterea superioribus lucem affundunt:  „Calicis aut panis etiam nostri aliquid decuti in terram anxie patimur.” Tandem Origenes certe haud leuiter contra disciplinae arcani leges peccasset, si locum adv. CELSUM VIII. p.416 (ed. Basil. 1620) [Verba sunt: εςι δε και συμβολον ημιν της προς τον θεον ευχαριστιας, αρτος ευχαριστια καλεμενος.] eo tempore scripsisset quo ea iam apud Christianos in vsu fuerat.

Nec Methodius, sub initium saeculi IV. Tyri episcopus, quidquam de hac mysteriorum disciplina nouit, nec de ea effatum seruatoris Matth. VII, 6, quasi totius instituti nescius, interpretari vult, quod tamen postero tempore Patres ad firmandam sacrorum opertorum auctoritatem constanter adferre solent. Longe enim diuersam et a sententia doctorum IV, Vtique saeculi prorsus abhorrentem horum verborum suppeditat interpretationem, quam exhibet PHOTIUS myriobibl. cod. 235.

Neque apud auctores christianos ante Concilium Nicaen. vsquam reperias illas, IVti et sequentium saeculorum scriptoribus, quoties sacramentorum mentio facienda est, solemnes ac perquam familiares formulas, ισασιν οι μεμυημενοι, οιδας ο μυνδεις, et alias similes. Denique in ipsis Concilii Nicaeni canonibus, nihil est, quod ad disciplinam arcani pertinere videri possit. Quod certo satis argumento esse potest, illum eucharistici mysterii solis initiatis aperiendi et detegendi morem fero, et aeuo demum Constantiniano vna cum aliis inter Christianos ob seruari coepisse.

§ 11.

Maximam difficultatem hic mouere videntur Canones et Constitutiones sic dictae apostolicae, quarum auctoritatem inprimis laudant, qui ad saeculum secundum origines disciplinae arcani referre volunt. TENTZELII quidem ita fert sententia (animadv. ad Schelstr. p.210.) maximam eorum partem, quae in Canonibus et Constitutionibus his circa ecclesiasticos ritus definita sunt, vergente ad finem secundo sae culo ac tertio ineunte in sacris synodis definita fuisse, et ad solemnem ceremoniarum mutationem pertinere. — Equidem solemnem mysteriorum religionem in Constitutionibus et Canonibus apostolicis plene et accurate declarari, nullus dubito. Enimuero etiamsi liberaliter satis largitus fuero, pleraque in his instituta ex synodis secundo tertioue saeculo habitis, profluxisse: id tamen quoque vrgendum censeo, quod ipse Tentzelius fatetur [Diss. de disc. arc. num. XV. et animadv. in Schelstr. p. 211.], scripta haec ab interpolatore maleferiato, quinto vel sexto saeculo Clementis Romani personam mentito, in aliam pene speciem transsormata esse, vt ait VSSERIUS in Proleg. ad Ignat. c. VI. in fine. Quae cum ita sint, omnes certe conatus genuina et antiqua in his libris, ab interpolatis et recentioribus accurate satis et indubie secernendi, irritos maximam partem declarauerim.

Si porro post Concilium Nicaenum, disciplinam arcanorum invaluisse ponamus, optima phaenomeni illius ratio reddi potest, in quo explicando multi mire desudarunt, et quod sine dubio fabulae de duplici Constantini baptismo, si non originem dedisse, eam tamen magis confirmasse videtur. [Cf. THEOPHANES in chronograph. – MICH. GLYCAS annal. IV. – NICEPHOR. CALLISTHUS hist. lib. VII. c.35.] Notum nempe est Constantinum M., Catechumenum adhuc, Concilio Nicaeno interfuisse, vbi tamen ea aperte tractabantur, exponebantur, decernebantur, quae sequenti saeculo SOZOMENUS historiae suae inserere veritus est, ne quis των αμυητων ea cognosceret, oια μυσταις και μυςταγωγοις μονοις δεοντα λεγειν και ακουειν. [SOZOMENUS hist. I, 20.] Iam hic nullam video difficultatem, si, quod supra vberius declaratum est, statuamus, disciplinam arcani nondum tempore synodi Nicaenae celebratae obtinuisse; cum e contrario defensores antiquiorum originum disciplinae arc., ad miras hic coniecturas delabantur necesse est, quarum tamen nullam historiarum fide suffultam videmus.

At vero mirum videri posset, cum sacrorum opertorum religio nem adulto nonnisi saeculo quarto inualuisse nobis persuadeamus, iam circa a. CCCLXII non solum in Oriente, sed et in Occidente eam deprehendi, vt ex episcopi Romani Julii I. epistola, in causa Athanasii ad Eusebianos scripta, patet. Enimuero supra iam monui, disciplinae arcani fundamenti loco quasi inseruiuisse priscam illam Christianorum consuetudinem, Ethnicos, a quibus sibi metuebant, et Catechumenos, de quorum fide et sinceritate nondum persuasi erant, a sacris suis conventiculis arcendi. Ab hac consuetudine nonnisi gressus supererat ad mysteriorum disciplinam, ad quam necessario mox delabendum fuit, mutato in melius statu ecclesiarum per Constantinum M. – Suscepta enim tutela Christianorum ab ipsis Caesaribus, illi vix habebant amplius, quod sibi ab odio Gentilium metuerent: causa igitur, cur antehac sacra sua occultabant, Gentiles ab illis prohibendo, cessauerat. Sed eam esse animi humani indolem omnes historiarum et hominum scrutatores vno ore testantur, vt instituta ritusque praecipue religiosos, vetustatis auctoritate ornatos, quae a maioribus longa generationum serie acceperat, haud facile dimittat aut sibi eripi patiatur. Eam ob causam etiam Christiani huius, de quo sermo est, aeui, vt morem priscum sacrorum occultandorum quadamtenus retinere possent, eum conditioni suae et temporibus accommodare studebant. Et huic oppor unissimam eis offerebant occasionem initia seu mysteria, quae op pressis Paganorum religionibus sensim euanescere debuerunt, et quorum imitatione se illorum animos sibi deuincire et multum lucrifacere posse perspexerant. Quum vero eadem pene omnium coetuum fuerit ratio et conditio, mirum certe non est, in Oriente aeque ac in Occidentis regionibus non diu post nactam a Constantino M. расет, eodem fere tempore disciplinam arcani vsu venisse.

Et inde quoque definienda videtur quaestio, de loco, ubi disciplina arc. primum obseruari coeperit? Prima scil. quidem eius vestigia in Orientis scriptoribus deprehendimus: at exiguo tempore post etiam in Occidente eam stabilitam videmus; vt non facile quis erret, si arcanorum religionem non ex illis partibus in has tandem translatam, sed sub idem tempus in vtraque orbis parte inualuisse, iudicauerit.

§ 12.

Tempus, quo disciplina arcani desiit, in vniuersum definire non licet. Id certum est, scriptores ecclesiasticos Orientis post sextum saeculum nec in homiliis coram habitis, nec in scriptis, arcani discipli nam amplius obseruasse. Circa annum vero DCC in ecclesia Latina antiquam Catechumenorum disciplinam desiisse docet CARD. BONA rer. liturg. I, 16.6. „Nam primo, inquit, ipsius dimissionis nulla sit mentio in antiquis Missalibus et Ritualibus: nec vllum eius vestigium exstat apud veteres officiorum expositores, Strabonem, Micrologum, Rabanum, Amalarium, Alcuinum; licet alios quoscunque ritus minutissime soleant explicare." – Suo certe tempore dudum in desuetudinem abiisse Micrologus c. 51. innuit, ita enim de re loquitur, vt ab vsu aeui sui satis remota et cuius vestigia nonnisi in antiquis Patrum scriptis Canonibusque exstarent. Patres etiam et Concilia post annum DCC. nihil prorsus de hac re agunt, quamuis nonnunquam de Missa Catechumenorum atque fidelium ex prisco vsu, sermonem faciant.

Et verosimillimum est, consumto ferme paganismo, adeoque rarescente in dies eorum numero, qui ex Gentilium religione ad christiana transirent sacra, plerisque in ecclesia natis, hunc simul morem paulatim, quae talium est indoles, et desuetudine quadam exoleuisse. Quamuis id in vniuersum vetet asserere NICOL. CABASILAS, Thessalonicensium saeculis abhinc tribus antistes, ordinem modumque diuini cultus, et diaconi praesertim in obeundo isto partes commemorans. [Liturg. expost. in Bibl. Patrum. Tom. VI. col. 123.] Ita enim inquit: „ad sacrificium iam processurus (diaconus), cui nefas est interesse eos, qui non sunt mysteriis initiati, quos nos adhuc Catechumenos vocamus, quod ad auditionem vsque et quantum doctrina solum licuit, christianismum susceperunt, eos eiicit e choro fidelium.” Graeca quidem ecclesia [Cf. MEIERUS in tract. de recondita veter. eccl. theologia § 16.] eius aliquid simile adhuc hodie retinet, prout colligitur ex METROPHANIS CRITOPULI confess. eccles. orient. cap. IX.

SECTIO II.

DESCRIPTIO DISCIPLINAE ARCANI.

Exposita iam, quae mihi verosimillima videtur, opinione de originibus disciplinae arcanorum, iam nunc ad descriptionem ipsam huius disciplinae me conuertam, vbi deinceps limites, intra quos constitit, definire, tum modum, quo mysteria haec occultabantur, enarrare, et comparatione instituta cum initiis Ethnicorum, discrimen tandem, quod inter disciplinam arcani et occultationem sacrorum saeculi Ildi et IIItii intercesserat, exponere studebo.

CAPVT 1.

Quid est disciplina arcani? et quibus limitibus continebatur?

§ 13.

Institutum igitur illud veterum Christianorum, per quod rituum et sacrorum partes quasdam, ad formam mysteriorum Graecorum, oculis vel auribus haud initiatorum subiicere summum nefas erat; et ad quas peragendas, spectandasque illi tantum admittebantur, qui per definitum tempus recte instituti, per varios gradus praeparationis tranferant, at que probati et digni reperiebantur, quos ecclesia in numerum membrorum suorum reciperet, mysteriis, his initiaret, et omnium suorum iurium participes redderet – hoc institutum, inquam, disciplinae arcani nomine intelligimus.

Quae vero sacra illa sint, quae veteres mysteriorum silentio tegi voluerunt, accurate definire, res sane ardua est. Vt enim ipsa illa arcani disciplina nulla lege est praescripta, ita nec vllo ecclesiae decreto obiectum eius determinatum in antiquitate inuenitur. Doctores ipsi inter se hic non omnes conueniunt, vt fieri solet in iis, quae sunt arbitrii, non legis. Quapropter ita rem instituendam censeo, vt primum ea, in quibus omnes consentiunt, adferam, deinde vero in ea, de quibus non omnibus eadem esse videtur opinio, inquiram.

§ 14.

I. Quod ad primum attinet, apud scriptores IV. et V. saeculi deprehendimus, aliam fuisse agendi rationem cum Catechumenis competentibus seu perfectioribus, aliam vero cum audientibus seu rudiori bus. Nempe

a) Catechumenis competentibus [Qui inde nomen consecuti erant, quod baptismo initiari iam peterent, inquit AUGUSTIN. de fide et operib. c. 6. et alibi.], quippe qui iam proximum ad mysteriorum εποπτειαν gradum tenebant, multa iam aperiebantur, quae Catechumenis rudibus adhuc sollicite occultari et taceri solebant. Nonnisi enim sic dicta sacramenta Christianorum erant, a quorum vsu et conspectu competentes arcebantur: baptisma et eucharistia. Multo minus igitur Catechumenos inferioris classis, et Gentiles, ad ea admittere, vel sermones de ritibus horum mysteriorum audire fas erat. Ideo de forma baptismi et symbolo disserens CHRYSOST. hom. 40. in 1 Cor. addit: „volo quidem aperte loqui, non tamen audeo propter eos, qui non initiati sunt, ii enim expositionem nobis faciunt difficiliorem, vt qui nos cogunt non aperte dicere; sed tamen dicam tecte et adumbrate”; etc. et idem in epist. ad Galat. c. IV, 28. [„επι την αναγεννησιν verba Dei, quae sacerdos profert, ισασιν οι πιστοι.” Nonnisi igitur τοις πιστοις, Christianis iam initiatis, haec nota erant.] - Dionysius, qui falso dicitur Areopagita in tractatu de baptismo, quem θεογενουσιαν vocat. [εξης τα θεια της Θεογενεσιας εποπτευσομεν συμβολα και μου μηδεις ατελεστος επι την θεαν ιετω.] BASILIUS M. de Spir. S. ad Amphil. c. 27. baptismi quoque ritus ad ea refert, α εδε εποπτεύειν εξεστι τοις αμυήτρις. – THEODORETUS haeret. fabul. lib. V. c. 18. „haec vos de sancto baptismate sentire docuit apostolus, quod consepulti Christo, resurrectionis participes erimus – αλλα μυικώτερων δει λογων ενταύθα.” – AUGUSTINUS Comment. in Ps. CIII. [„Quid est, quod occultum est in ecclesia et non publicum? Sacramentum baptismi et eucharistiae. Opera nostra bona vident Pagani, Sacra menta vero occultantur illis.”]

Catechumenis ne intrare quidem vel inspicere baptisterium, siue lo um, vbi baptismus administrabatur permissum fuit, secundum Concil. Arausican, Imi. can. XIX.

De Eucharistia eiusque celebratione diligenter occultata, scripta Patrum fere omnium huius aetatis in vtraque pagina testimonium perhibent. Pauca tamen, omnium instar, adferam.

THEODORET. dialog. 2. vbi orthodoxus rogat Eranisten, de symbolis in Eucharistia sciscitantem, αξιω σε μυστικώτερον αποκρινασθαι, τινες γαρ ισως παρεστηκασιν αμύητοι.

JULIUS I. episcop. Roman. in causa Athanasii ad Eusebianos, Antiochiae congregatos, scribit: „quis non execretur, sub extraneo iudice, praesentibus Catechumenis et, quod peius est, Ethnicis, et Judaeis Christianismum blasphemantibus, quaestionem de sanguine et corpore Christi haberi.”

CHRYSOST. in epist. ad Innoc. I., Roman. episcop. – et hom. 17. ad Ebraeos; multisque aliis locis, quae praetermitto.

Si quis vero non initiatus per ignorantiam Eucharistiam sumserat, hunc promte instituendum et initiandum censebant, ne contemtor euaderet rerum sacrarum. Ita statuunt Constitt. apost. VII, 26. – TIMOTH. ALEX. resp. ad Interrog. I. et ibi Balsamo.

EPIPHAN. ( haer. 42. n. 3. ) ideo sacrilegii Marcionitas pene accusat, quia μυστηρια δε δηθεν επιτελειται παρ αυτοις, των κατηχεμενων δρωντων.

Qua in re cum magna religione versari consueuerint Patres, mirum non est, etiam a precibus illis, quae proxime celebrationem sacrae coenae praecedebant, Catechumenos fuisse prohibitos, et ante quam illae inciperent, dimissos, diacono exclamante: Ite, missa est (scil. ecclesia). – Quoniam vero nonnunquam sacra coena etiam ad sepulcra Martyrum, nec non, quum funera ducerentur, administrabatur, ab his quoque arceri solitos videmus Catechumenos; quo ex more postea Missas in honorem sanctorum et pro mortuis natas esse docet MOSHEIM Instit. H. E. p. 178.

At scite obseruat CASAUBONUS exercit. in Baron. XVI., in sacramentis non adeo res significatas et efficaciam illorum siluisse veterem ecclesiam, quam symbola ipsa et ritus celebrandi ac rituum caussas. Non igitur dissimularunt Christiani in coena Domini peculiari modo praesentem se venerari Christum, corporisque eius et sanguinis saepe apud Catechumenos quoque mentionem fecerunt, sed quae esset forma eius sacrificii, quod per symbola panis et vini feragitur, hoc veteres prae se non ferebant, sed religiose occultabant. Ita quidem facit THEODORET. dial. 2., vbi miris modis symbola circumscribit, corpus vero et sanguiuem Christi aperte enunciat; et si etiam deinde panis mentionem facit, ita tamen id fit, vt nemo, nis harum rerum appri me gnarus, intelligere possit. – Hinc Petiliano Donatista tanquam irreligionem Orthodoxis obiiciente, quod de baptismo publicis scriptis tractarent, ita impactam culpam a suis amolitur AUGUSTINUS de uno bapt. cont. Petil. c. 1. vt coram non initiatis mysterium illud celebrari, non tamen de eo vtcunque loqui nefas esse innuat.

Accurate tamen satis hoc definiri nequit, cum nec eadem omnibus Patribus sit de hac re sententia, nec in omnibus coetibus eadem obtinuerit consuetudo: denique nec credibile est, limites disciplinae arcani adeo subtiliter a Christianis horum temporum ductos fuisse.

Praeterea etiam ritum unctionis s. confirmationis, qui baptismum sequebatur, coram competentibus aeque, ac coram Catechumenis audientibus et Gentilibus occultare solebant Christiani huius aeui. – Testantur hoc IŅNOC. I. episc. Rom. ad Decent. Eugubin. epist. I. n.3 [Vbi agens de forma confirmationis: Verba, inquit, dicere non possum, ne magis prodere videar, quam ad consultationem tuam respondere.] – et BASILIUS M. de Spir. S. c. 27. cuius posterioris tamen testimonium non magnifacio, nisi aliorum etiam auctoritate suffulciatur, cum multa alia ad mysteriorum religionem pertinere contendat, de quibus oc cultatis nullum alibi vestigium deprehendi potest.

§ 15.

b) Catechumeni inferioris classis, audientes, nouitioli, tirones etc. dicti, non solum ab vsu et conspectu eucharistiae, baptismatis et confirmationis arcebantur, verum nec quidquam fere eorum, quae ad illa quadamtenus pertinebant, iis aperire vel dicere fas erat. Inter haes fuit Symbolum fidei, quod nouitiolorum auribus sollicite occultabatur. SOZOMEN. hist. lib. I. c. 22. – Hoc enim Catechumeni competentes paulo ante baptismum edocebantur, et tamquam tesseram coetus illius, in quem recipi voluerunt, accipiebant. Conc. Bracar. II. can. I. — Agathens. conc. can. IX. – AUGUSTIN. de tempore serm. 135. princ.

Oratione Domini, quippe quae tunc temporis Eucharistiae propria erat, nec vnquam in ecclesia, sed tantum ad altare vsitata, vbi nulli Catechumeni praesentes erant, ideoque ευχη πιστων vocabatur, nemini haud initiatorum vti licuit. THEODORET. epitom. diuin. decret. lib. V. et haeret. fabul. c. 28, ταυτην την προσευχην, inquit, ου τους αμυητους, αλλα τους μυσταγωγουμενους διδασκομεν. – Nemini enim, qui nondum baptizatus erat, dicere licuit „Pater noster”, quod donum adoptionis nondum erat adeptus. Ita ait CHRYSOST. hom. 20 in Matth. οτι πιστοις αυτη η προσευχη προσήκει, και οι νομοι της εκκλησιας διδασκουσι, και το προοιμιον της ευχη. ο γαρ αμύητος ουκ αν δυναιτο πατερα καλειν τον Θεον. – et hom. 2. in 2 Cor. idem fere disputat. – Vnam praeterea illius orationis petitionem ad Eucharistiam praesertim spe care credebant: „da nobis αρτον επιουσιον,” suprasubstantialem, multi veterum interpretantur. Quam ob caussam hanc orationem, neminem, nisi de supremo ordine Competentium, paucis diebus ante baptismum, docebant. AUGUSTIN. hom. 42. „Tenete hanc orationem, clamat, quam hodie accepistis, et quam reddituri eitis ad octo dies; cuius caput est: Pater noster, qui es in coelis.” Ita hanc orationem tantum pridie dominicae palmarum accipiebant reddituri illam pridie Paschatos, qui dies baptismatis eorum erat.

§ 16.

II. Multa vero alia praeterea sunt, quae vulgo ad mysteriorum solent referri disciplinam. Cauendum tamen hic praesertim est, ne opinionis commenta huius illiusve scriptoris, vel morem vnius aliusue ecclesiae, in cunctis et vniuersim obtinuisse putemus. Sic non initiatis ordinationi quidem ministrorum ecclesiae interesse, et eam diuulgare vetat Conc. Laodic. can. V. et CHRYSOST. hom. XVIII. in 2 Cor. – sed nullibi alias apud indubitatae fidei scriptorem huius consuetudinis vestigium deprehenditur. – De trinitatis mysterio Catechumenis non explanando, loquitur CYRILLUS hier. Catech. VI., atque in sua ecclesia idem moris fuisse testatur HIERONYM. ad Pammach. c. IV; – Dogma de resurrectione et spe futuri saeculi reticere iubet CYRILLUS hieros. praefat. ad Catechum. De signaculo crucis occultando locus est apud BASILIUM de Spirit. S. c.27. et sic porro. Enimuero de his omnibus, cum in vtramque partem omnino testimonia adferri possint, ita statuendum esse videtur, diuersorum coetuum diuersa et iam in multis fuisse instituta, neque omnes eandem sequutos esse regulam et normam. Quilibet enim antistes pro ingenio suo, temporumque regionum et hominum indole ac natura, talem in his formam praescribebat suis, qualem ipsemet meliorem iudicabat. Quo quis itaque mitior erat ingenio, eo facilior in dogmatibus ipsis christianis palam et omnibus proponendis; quo seuerior, eo difficilior quoque in ritibus et doctrinis explicandis, quae vel remotissima ratione ad mysteria sic dicta religionis pertinere putabat.

CAPVT II.

De ratione, modoque, quem obseruabant in mysteriis occultandis veteres Christiani.

§ 17.

Pro ratione variarum occasionum, quibus haec mysteria in vulgus proferri et prodi potuissent, diuersos etiam obseruarunt modos ea occultandi.

a) Primum quidem profanos a mysteriis procul esse iubebant. „Diaconus in altiori loco stans, magna voce, terribili clamore, veluti praeco, manus sustollens in altum, alios quidem vocat, alios prohibet, alios excludit, alios introducit” inquit CHRYSOST. hom. 17 ad Ebraeos. – Formula, qua vsi sunt diaconi, non eadem vbique legitur: εξω περιπατειτε, απελθετε, όσοι αμυητοι, κατηχουμενοι etc. aliis, aliis: ite, missa est clamantibus. In Liturgia Jacobi, quae non primi, sed serioris aeui opus est, seriorumque etiam temporum morem et ritus refert, in hac inquam liturgia haec formula occurrit: „nullus Catechumenus, nullus eorum, qui nondum sunt initiati; nullus eorum, qui nobiscum orare non possunt, intersit.” – Hinc prima sacrorum pars, vsque ad Eucharistiae celebrationem Missa Catechumenorum, altera, Missa fidelium, et deinde Missa generatim dicta fuit. –

b) Excludebantur vero profani non modo, sed et nonnunquam procul abigebantur, ne fidelium mysteria per rimulas et cauernas curiosius scrutari atque pernosei possent. Eam ob causam fores templorum, cum mysteria celebrarentur, claudebant, custode foribus admoto, qui Ossiarii nomen habebat. CHRYSOST. hom. 23. in Matth. – Conc. Laodic. can. 22. – ISIDORUS de eccles. officiis II, 14. – Hortabantur denique etiam diaconi fideles, vt non tantum sui rationem haberent, verum etiam in communione obseruarent, et notarent eos, quibus adesse nefas esset. Inde illa formula: recognosiite vos inuicem.

c) Arcana sua sacra silentio quoque tegebant, nil quidquam eorum, coram profanis enuntiantes, aut scripto prodentes. „Neque enim omnino mysterium est, quod ad populi ac vulgi aures effertur” iudicat BASILIUS de Spir. S. c. 27. „neque mysteria oportet θριαμβευειν γραμμασι, cum id periculosum omnino sit τω σεμνω των μυστηριων.” – Propterea competentibus et recenis baptizatis illam silentii legem et religionem vehementer inculcant Patres, ut CYRILLUS hieros. in procatech. illumin. – rel.

d) De arcanis vero his doctrinis et ritibus atque eorum causis praesentibus profanis vel prorsus silere, vel vno alteroue verbo, quod eloqui nefas putarant, fidelibus subindicare solebant. Solemnes hic for mulae erant: τσασιν οι μεμυημενοι, οιδας ο μυηθεις, ο πιστος, nosti, qui es initiatus, et id genus alia. Vel etiam arcana haec obscurarabant dicendo, inuolucris et difficiliore docendi et loquendi ratione vtentes. Σιωπης δε ειδος και η ασαφεια, dicit BASILIUS de Spir. S. c. 27. AUGUSTINUS Tract. 1. in loh. inquit: „nos profundiisima illa doctis et indoctis proponimus, diuersa tamen adhibita loquendi ratione.” CYRILLUS hieros. Catech. illum. VI. „de mysteriis apud Catechumenos aperte non loquimur, sed multa saepe obtecte.” THEODORETUS in respons ad interr. 15. „obscure propter non initiatos de diuinis mysteriis differimus, his vero semotis perspicue initiatos docemus.”

CAPVT III.

Comparatio disciplinae arcani cum mysteriis Eleusiniis.

§. 18.

Quo magis appareat, disciplinam arcani ad imitationem initiorum siue mysteriorum Graecorum institutam esse, breuibus perstringam, quaenam similitudo in singulis inter illam disciplinam et haec mysteria, praesertim Eleusinia, intercesserit.

1. In Eleusiniis mysteria parua (μικρα) erant quasi praeparatio ad μεγαλα, seu vt Scholiast. Aristoph. ad Plut. V. 846 ait: εστι τα μικρα ωσπερ προκαθαρσις και προαγνευσις των μεγαλων. [Quod confirmat CLEMENS ALEX. Stromat. V. p. 429. POLYAEN. V, 17.] Neque cuiquam aditus ad maiora illa patebat, nisi prius μυστης i. e. in paruis initiatus fuisset.

Eadem ratione apud Christianos baptisma praeparatio quasi erat ad caetera mysteria, quorum nemo particeps reddebatur, nisi prius sacro fonte ablutus et initiatus. „Per eum fontem enim transitur a terrenis ad coelestia, vti docet AMBROSIUS de Sacram. I. is quidem transitus est a peccato ad culpam, a culpa ad gratiam” etc. BASILIUS lib. de bapt. „regenerati, inquit, et in nomine filii baptizati sumus, opus itaque deinceps, vt nutriamur cibo vitae aeternae.” Propterea sacram coenam perfectiora mysteria nominat AMBROSIUS Orat. in funus Satyrii fratris.

2. Initiandum mysteriis Eleusiniis omni culpa vacuum esse oportebat. Vid. ill. MEINERS vermischte Schriften, III. Th. S. 265 sq.

Idem quoque omni ratione cauebant Christiani, ne homines praui, et vitiis polluti baptismo initiarentur. Ideo CHRYSOST. de compunctione cordis I, 6. et AUGUSTINUS de fide et operibus princ. acriter illos obiurgant, qui nimis indulgentes, omnes quicunque se offerrent sine discrimine suscipi debere arbitrabantur. Homil. 21. etiam grauiter monet CHRYSOSTOMUS: „dixi, et nunc dico, et dicere non desistam, si, quis morum vitia non correxit, nec sibi facilem parauit virtutem, ne baptizetur.”

3. In sacris Eleusiniis initiati habebant propria signa, propria responsa, vt JUL. FIRMICUS de errore prof. relig. c. 19. loquitur, quibus veluti tesseris a non initiatis distinguebantur, et quae iis recitanda erant, antequam templum matris Eleusinae intrarent.

Eundem apud Christianos locum obtinebat symbolum fidei, quo veluti tessera baptismi a Catechumenis et infidelium turba segregabantur. Edocebantur hoc symbolum paucis diebus ante baptismi so lemnia, recitabantque illud cum iam baptizandi essent. AUGUSTIN. de temp. serm. 135 ad Catechum. – Concil. Trullan. posler. can. 78. – CYRILLUS hieros. Catech. 18.

4. Initiatio apud Graecos in Eleusiniis noctu fiebat. cf. Scholiast. Aristoph. ad Ranas 346. CICERO de legg. II, 14.

Apud Christianos quoque hunc morem obtinuisse videre licet ex AUGUSTINO in serm. ante altare ad infant. de sacramento. – ex BASILII epist. ad Clerum Neocaes. – Et quidem maxime id fiebat in per vigilio, quod vocabant, Paschatis et Pentecostes, accensis cereis et lampadibus, quas mysterium proximae illuminationis vocat GREGOR. NAZ. (or. III. et XL. de sacro lauacro), cuius in baptismo participes redduntur Neophyti. Ηinc baptismus φωτισμα, dies baptismi ημερα φωτων dicta. Et inde quoque occurrit loquendi formula apud AMMIAN. MARCELLIN. „in ecclesia pernoctare christiano ritu.”

5. Antequam ipsa initiorum exordia fierent apud Graecos, solemni praeconis voce abigebantur αλιτροι et βεβηλοι – αλιτροι quia nemini ingredi fas erat, nisi qui se innocentem nouerat, vt ait LAMPRIDIUS in Alex. Seuero; βεβηλοι quia nondum erant initiati. Conf. MEINERS I. c. p. 23; sq.

Sic in sacris Christianorum notissimae sunt diaconorum voces, quibus cum αλιτροι, nempe poenitentes, et quique alii vitiis polluti, tum βεβηλοι, Catechumeni, Judaei et Ethnici exire iubebantur.

6. Carminibus etiam mysticis initiatos vsos esse in sacris opertis Cereris Eleusinae, vberius ostendit ill. MEINERS I. c. p. 312 sqq.

Neque vero Christianis defuisse arcanos eiusmodi sermones, et hymnos mysticos, clarissime docet GREGOR. NYSS. orat. adv. eos, qui bapt. disserunt: μεχρι ποτε μαθητης των πρώτων σοιχειων – ενωθητι το μυστικω λαω και μαθε λογος απορρητες φθεγξα μεθ' η μων ταυτα, α και τα εξαπτερυγα σεραφειμ μετα των τελειων χριστιανων υμνεντα λεγει etc.

7. Sacra Eleusinia profanis nec ore, nec scriptis erant prodenda, quin vel audire ea nefas habebatur. Conf. Meiners I. c. p. 378.

Idem silentium apud Christianos obseruatum fuisse supra iam pluribus docuimus (§ 17. n. c et d). Sollicite distinguebant inter του μυστηριου τα εκφορα, et απορρητα. GREG. NAZ. orat. in S. bapt. sub fin. – Basilius de Spir. S. c 27. – Inde venit formula loquendi Patribus adeo solemnis: ισασιν οι μεμυημενοι etc.

8. Et vnde omnes illae voces apud Christianos maxime obuiae, μυστηριων, τελετων, εποπτειας, μυσων, μυειωθα, μυσταγωγειν, μεμυημενων, αμυητων, pluresque aliae, cum de sacramentis sermo est, niti ex sacris Eleusiniis?

Facillime haec vberius quis persequi posset, et v. c. ostendere, Christianos, vt ιερον σηκον, seu vt ARISTOPH. in Nubibus v. 302 vocat, μυστοδοκον δομον imitarentur, in qua initiatio institui apud Graecos solebat, βαπτιστηρια seu sacros fontes exstruxisse etc. Sed plura iam adducere superuacaneum fore arbitror, cum superius adlata clare satis originem disciplinae arcani ex Eleusiniis arguere nemo non videat. Parum certe discriminis inter Graecorum et Romanorum, Christianorumque huius aetatis publicam religionem interfuisse, ipse fatetur MOSHEIM. institut. H. E. p. 175.

CAPVT IV.

Quomodo differebat disciplina arcani ab occultatione sacrorum saeculi secundi et tertii?

§ 19.

a. Primum quidem probe notandum, Christianos priorum trium saeculorum profecto, non ad imitationem mysteriorum Ethnicorum, quae semper satis abominabantur, conuenticula sua clam habuisse: sed id potius rebus suis aduersis, et conditioni precariae consulendi necessitas iniunxit, prudentia omnino suasit. Ethnicos quidem, vt supra ostendi, ob pericula, quae Christianis intentabant, arcere oportuit: Catechumenos vero omnino consultum fuit, de iis, quae postmodum credenda et obseruanda essent, prius edocere, et ad ritus, qui in coetibus obtinebant christianis praeparare, eorumque rationem iis ante exponere, quam ad ipsa sacra obeunda accederent: (cf. supra § 2 et 3.)

b. Huic primaeuae ecclesiae occultationi sacrorum, nihil fere cum initiis Ethnicorum et religionibus, in iis occurrentibus, commune erat, praeterquam quod conuentus sacri clam habebantur et baptizati non nunquam initiatorum nomine (per metaphoram scil.) signari solebant. lam a secundo inde saeculo, Christianos quidem multa ex Gentilium religionibus mutuasse et ad sua transsumsisse sacra, negare nullatenus ausim. Vberius id demonstrare nititur TENTZELIUS in animadv. ad apolog. Schelstrat. p. 199 sqq. – Sed inde nondum sequi posse existimo, iam hoc tempore initia quoque Ethnicorum ad Christianos transiisse.

c. Baptismum nec spectare, nec rituum eius expositionen audire permissum fuisse Catechumenis, ante IV. saeculum nuspiam in venio. Nondum enim sacrilegium reputabatur, si talia aliquando a Catechumenis conspicerentur et audirentur: imo potius Tertullianus fuse, plane et aperte omnia, quae in baptismo fieri soleant, et quare fiant, exponit Catechumenis, in libro suo de baptismo, vbi c. 20. eos praecipue adloquitur. De his vero ita, vt Tertullianus, disserere, piaculum fuisset saeculis illis, vbi disciplina arcani obseruabatur.

SECTIO III.

QVID DAMNI AVT LVCRI COGNITIO CHRISTIANA TVM ILLORVM, TVM SEQVENTIVM TEMPORVM EX DISCIPLINA ARCANI CEPIT?

§ 20.

Pragmatice, quod vocant, historiam disciplinae arcani conscribere volenti, id quoque negotii necessario incumbit, vt, quaenam consectaria habuerit in rem christianam, ad fidem monumentorum exponat, neque meris coniecturis rem absoluat. Hoc equidem nunc quoque facere constitui; at praecipue tamen de lucro vel damno, quod cognitio christiana ex hac opertorum religione ceperat, disputandum erit: quum ita quaestionem propositam definire venerab. Theologorum Ordini placuerit.

Omnia velle expedire, res sane difficillima mihi videtur. Saeculis enim illis, vbi ipsi, qui vniuersum tenebant imperium, Augusti, sacra Christi sequi coeperant, non poterat fieri, quin libertas pene illimitata Christianis concessa, immutata eorum conditio, qua nunc primas tenebant partes, studium denique sacris suis auctoritatem et augustam quandam maiestatem conciliandi, causae fierent maximarum conuersionum in cunctis, quae rem christianam spectabant. At quaenam singularum harum causarum partes in his conuersionibus fuerint, difficile certe erit iudicatu. Equidem hac duntaxat via hic ingrediendum esse censeo, vt primum ex ipsa natura et indole disciplinae arcani eruatur, quidnam inde boni maliue in doctrinam christianam prouenire potuerit, tum vero ex historia ostendatur, haec etiam ita euenisse, haec consectaria bona malaue reuera in coetibus christianis obtinuisse.

§ 21.

Quidquid boni ex disciplina arcani fluere potuit et fluxisse scimus, eo fere redit, quod sacra Christianorum in mysteria, quorum tanta apud Ethnicos erat auctoritas, transformata, nunc magis animos ad se trahebant Ethnicorum, priori religionis externa simplicitate offensos. – Neque omnino negari potest, non parum hoc contulisse ad multiplicandum numerum asseclarum Christi. Verum haec non ad cognitionem Christianorum siue ipsam doctrinam, de qua modo sermo esse debet, pertinent – missa itaque facienda sunt.

Enimuero cognitionem christianam ex hac mysteriorum disciplina nil lucri cepisse, in aprico est.

a. Primum enim modus, quo haec sacra coram Catechumenis occultari solebant, non poterat non fieri causa multorum apud eos errorum. Quotiescunque enim doctores obscuris verborum inuolucris vtebantur in dogmatibus ad disciplinam arcani pertinentibus, proponendis; quoties praesentibus Catechumenis quaedam reticere studebant adiecta formula: ισασιν οι μεμυημενοι; quoties sincere indicabant, (vt CYRILLUS hieros. Catech. illumin. VI.) de mysteriis apud Catechumenos aperte non licere loqui, sed semper obtecte: toties etiam semper fortissimum addiderunt stimulum animis nouitiolorum, ea, quae abscondebantur, quocunque modo fieri posset, penetrandi, sibique ipsis, dum alia via non superesset, propria opinionum com menta effingendi, de quibus sibi persuadebant, ea sub mysteriis tanto studio a doctoribus occultatis, latere debere. Tales autem opiniones plerumque altissimas in pectoribus rudium agunt radices, ita vt quam, vis postea meliora edoceantur, illas tamen, prorsus dimittere non valeant. Quam vana vero et erronea eiusmodi phantasiae figmenta esse debuerint, tum res ipsa docet, tum historia exemplis plurimis confirmat. Magnum itaque inde, (vt exempla adferam) auctoramentum accepit insanus ille abusus initiationem per baptismum ad vltimum vitae tempus differendi. Iam saeculo quidem tertio hic mos apud Christianos obtinuit, at longe aliis de causis, nec ita frequenter. Cfr. SCHRÖCKH's christl. Kirchengesch. III. Th. S. 317. – Nunc vero occultatio mystica baptismi apud non initiatos tantam de effectibus, dignitate et praestantia eius excitauit opinionem, vt summam ei vim tribuerent in peccatis omnibus abluendis, tollendisque, et in gratia numinis supremi concilianda. Ne itaque post baptismum denuo vitiis se polluerent, atque gratiae diuinae et aeternae felicitatis iacturam paterentur, baptismum, quamdiu fieri poterat, procrastinabant, postremis tandem vitae diebus hoc sacramento vsuri. Hinc illae querelae, quas apud Patres illius aeui, vbi disciplina arcani floruit, de prehendimus. „Multi, inquit Greg. Naz. orat. 40. p. 652 sq. multi donum agnoscunt baptismum atque honore prosequuntur; verum moras tamen producunt, partim ob inexplebilem peccandi libidinem etc”. – AUGUSTIN. de tempore serm. 92. „Ipsi de se pronunciant volunt tardius baptizari, vt flagitia multa committant.”

In doctrinam de S. coena aeque absurdas iisden de causis irrepsisse opiniones, fidem faciunt ipsa doctorum, qui his saeculis floruerunt, scripta. Non modo autem Catechumeni, sed et ipsa plebs christiana, sanctissimum et augustissimum sacrum illud putare debebant, quod tanta cura conspectui profanorum subtrahi videbant. Et inde certe repetenda est origo sententiae illius, quam sub finem saeculi IV vniversim fere receptam inuenimus, de reali nimirum praesentia corporis Christi in Eucharistia, siue de transmutatione potius panis et vini in corpus sanguinemque Christi. Inde mira quoque comminiscebantur de diuina et eximia vi Eucharistiae, quae se exerat, dummodo quis hoc sacramento vtatur, qualicunque id demum fiat animo: quare genuinum Christianum quotidie eo vti debere existimabant. Mox vero eo progressi sunt proteruiae, vt statuerent, neque vsu S. coenae opus esse ad ingentia illa commoda, quae ex ea in Christianos redundarent, percipienda: verum si modo quis praesens adesset in celebratione Eucharistiae, id aeque prodesse, ac si reuera ex ea partem cepisset. Panis et vinum passim iam ante distributionem in altum extollebantur, vt a populo viderentur, et honore quodam afficerentur: vnde non multo post adoratio symbolorum fluxit. cf. MOSHEIM instit. H. E. p. 178.

b. Nec in institutionibus illis, quae statim baptismum excipiebant, et vbi cuncta religionis arcana aperiebantur, doctrina christiana prisca, pura, et simplicitate sua veneranda tradebatur. Quae enim prius vt augusta mysteria coram Catechumenis sacro velamine obtexerant, eorum honori nunc, cum Neophytis exponenda erant, variis modis consulere debebant. Nullatenus igitur sibi religioni ducebant, multa ex suis addere, quae simplicibus auctoritatem, ornamento destitutis maiorem splendorem, planis et facilibus intellectu obscuritatis et sublimitatis speciem adferre possent. Cuius rei plurima exempla deprehendes in CYRILLI hieros. Catechesibus illuminatorum, aliorumque orationibus ad Neophytos habitis. Quo factum est, vt innumeri Iateque diffusi errores christianam omnino deturparent cognitionem.

c. Quum deinde doctores saepe eo insaniae progrederentur, limitesque disciplinae arcani eo extenderent, vb praecipua quoque dogmata religionis nostrae theoretica Catechumenis reticenda censerent, horum institutioni nil fere amplius relinquebatur, quam ethica seu disciplina morum christiana. Quam tristis autem huius facies maxi. mam partem his temporibus fuerit, videre licet ex egregia eiusdem descriptione in MOSHEMII Instit. H. E. p. 167 sq. et 123 sq. – Enim vero fac purissimam et ab omnibus naeuis, quibus reuera laborabat, liberam fuisse morum disciplinam huius aeui, ipsa tamen iam ratio, quam in ea tradenda sequebantur doctores christiani, bene multum sane conferre debuit, ad eam corrumpendam et destruendam. Nexu namque omni diremto inter praecepta moralia et dogmata theoretica religionis nostrae, haec omni fere vi animos hominum commouendi et ad meliora ducendi, destituatur, necesse est. Propterea etiam plerosque hac aetate minus dextre officia ex diuinis legibus deriuare et vitia oppugnare cernimus, quum fictis imaginibus, frigidis allegoriis, subtilibusque argutiis mentes titillare potius, quam commouere et frangere soleant.